Sztuka użytkowa - jej rola w kształtowaniu wnętrz. Skłonność ludzi do wytwarzania rzeczy pięknych oraz otaczania się nimi miała miejsce już w czasach pradawnych. W społeczeństwach pierwotnych praca wytwórcza miała zazwyczaj cechy działalności artystycznej. Dlatego każdy przedmiot był użyteczny i piękny zarazem.
Ludzie przeznaczali dużo czasu na wykonywanie odzieży oraz wytwarzanie przedmiotów codziennego użytku. Ścisłe powiązanie między człowiekiem i sztuką trwało jeszcze przez całe średniowiecze. W epoce tej odnajdowano sztukę w samym życiu, w kontemplowaniu jego wartości.
W średniowieczu każdy przedmiot wykonany był na czyjeś zlecenie. Nadawano mu więc rys indywidualny. Renesans zapoczątkował już proces wyodrębniania się twórczości artystycznej z rzemiosła. Malarstwo i rzeźba zyskały wówczas specyficzny status, jako tzw. sztuki wyzwolone. Doprowadziło to do podziału sztuki na tzw. użytkową i czystą oraz pojawienia się po raz pierwszy w dziejach terminu dzieło sztuki, dla odróżnienia wytworu artysty od przedmiotów użytkowych wytwarzanych przez rzemieślników.
Zasadniczy zwrot w sposobie rozumienia roli piękna widzianego w otoczeniu wiąże się z początkiem rewolucji przemysłowej. Żywiołowy wzrost produkcji w XIX wieku oraz przechodzenie z wytwórczości rzemieślniczej do maszynowej, doprowadziły do sytuacji, w której przedmioty użytkowe zatraciły w masowej produkcji swój indywidualny charakter. Początkowy zachwyt dla gotyku, powszechny w połowie stulecia rozszerzył się później na inne style historyczne, z renesansem i barokiem włącznie. Przeciętny mieszczański dom początków XX wieku naśladował renesansowe lub barokowe pałace. Wnętrza były przeładowane ciężkimi meblami i grubymi materiałami. Rozwój techniki wniósł do wnętrza wiele nowych elementów. Dekorowano właściwie wszystko, dlatego ornament pozostawał często w niezgodzie z funkcją mieszkania. Powszechnie akceptowano też imitacje: dębu, marmuru, kamieni szlachetnych, metali, żeliwa itp. Właśnie owo naśladownictwo, stopniowo ogarniające sferę produkcji, wzbudziło w pewnym momencie sprzeciw. Protest przeciwko brzydocie przedmiotów wytwarzanych przemysłowo przybrał w XIX wieku formę biernego pogodzenia się ludzi z najbliższym mu otoczeniem. W niektórych kręgach szukano jednak propozycji, które otworzyłyby artystów na reakcje wobec społecznej brzydoty. Ruch teoretyczny na rzecz wprowadzenie sztuki do produkcji przedmiotów użytkowych narodził się w Anglii. We wszystkich krajach europejskich ruch ten przyczynił się do umocnienia tożsamości kulturowej i podniesienia wartości estetycznych rękodzieła oraz wyrobów przemysłowych. W pierwszych latach XX wieku zaczęto już podkreślać walory konstrukcji i proporcji, a nie ornamentu. Jednocześnie pojawił się protest przeciw imitacji szlachetnych gatunków metalu i drewna.
Na przełomie wieków XIX i XX formułowano już teorie, że zadaniem architekta jest wnikliwa analiza funkcji budowli. Podkreślano, że wszystkie pomieszczenia stanowią jeden organizm i zależą od siebie nawzajem, dlatego przestrzeń wnętrza powinna być płynna. Nowoczesna myśl tworzyła się w ramach stylów nazwanych później secesją (Art Nouveau, modernizm) i funkcjonalizmem. Nowa architektura miała być ekonomiczna i funkcjonalna, ale trudno było jej się przebić w świecie zastanych form. Architektura awangardowa wyszła z okresu prób i doświadczeń dopiero w drugiej połowie lat dwudziestych ubiegłego wieku. W latach dwudziestych i trzydziestych powstały już liczne realizacje wzbogacające język nowej architektury, głównie w Związku Radzieckim, Niemczech, Francji i Stanach Zjednoczonych. Jednakże w latach trzydziestych na skutek postępującego totalitaryzmu, dwa pierwsze kraje powróciły do neoklasycznej formy architektonicznej. Lata trzydzieste przyniosły już upowszechnienie idei architektury funkcjonalnej. Niezdobione, precyzyjne technologicznie formy, proste linie, gładkie powierzchnie ścian i szkła zdobywały coraz większą popularność. W rezultacie zmian technologii produkcji oraz zastosowania nowych materiałów forma sprzętów i dodatków uległa uproszczeniu. Rozwój wzornictwa przemysłowego wprowadził do wnętrza przedmioty o prostej, funkcjonalnej formie. Ruch ogólnoświatowej idei odnowy rzemiosła nie ominął Polski. W sferze intelektualnej przygotowała jej grunt estetyka Cypriana Kamila Norwida. Natchnieniem kilku pokoleń artystów stał się zwłaszcza poemat "Promethidion", napisany w roku 1851. Teoria Norwida korespondowała z poglądami angielskich teoretyków architektury. Wśród zjawisk, które wzbogaciły polską architekturę był styl zakopiański Stanisława Witkiewicza. Witkiewicz zafascynowany oryginalnością sprzętów w góralskiej chacie dostrzegł w nich wdzięczny zespół form i barw.
Secesja jako pierwsza postulowała prawo każdej epoki do własnej sztuki. Nowy styl był różnie nazywany. We Francji, z której w pewnym stopniu się wywodził, nazywano go Art Nouveau. Formy Art Nouveau cechował przede wszystkim naturalizm i antyhistoryzm, skierowany przede wszystkim przeciw neorenesansowi. Secesja przywiązywała szczególną wagę do zdobnictwa. Jej ideą było tworzenie całości wnętrza jako stylowo jednolitego tworu. We wnętrzu secesyjnym każdy przedmiot istniał jako część pewnej całości. W dziedzinie sztuki użytkowej secesja pozostała w kręgu rzemiosła. Charakterystycznym przejawem podniesienia rzemiosła do rangi sztuki była nobilitacja materiałów, uznawanych w XIX wieku za podrzędne i prostackie: lokalnych gatunków drewna, żelaza, miedzi, mosiądzu, szkła, ceramiki, srebra i kamieni półszlachetnych. Z kolei upodobanie do kształtów wyprowadzonych z botaniki nałożyło się na architektoniczną karierę żelaza. W swych założeniach secesja miała być stylem międzynarodowym, w rzeczywistości uległa zróżnicowaniu narodowemu.
Funkcjonalizm traktował piękno inaczej - przyjmując, że jedynie przedmioty maszynowe, wykonane zgodnie z ideą wieku stworzą styl w nowoczesnych wnętrzach. Głosił potrzebę globalnej przebudowy zasad kształtowania otoczenia. Jednym z jego celów było zbudowanie uniwersalnego języka form otwartych na rozwój techniki. Lansowano wnętrza gładkie, utrzymane w jasnych tonacjach ściany, proste oprawy oświetleniowe, nowe wzory mebli. Dążono do przełamania tradycji mebli wykonywanych ręcznie na rzecz zastąpienia ich lekkim produktem fabrycznym. Funkcjonaliści przywiązywali dużą wagę do prostoty konstrukcji. Stąd ich przywiązanie do przemysłowych materiałów: sklejki, szklanych tafli, chromowanych rur stalowych itp. Wartości estetycznych poszukiwano w proporcjach, w czytelności konstrukcji oraz w eksponowaniu materiałów i tworzyw. Funkcjonalizm nie znalazł szerokiej aprobaty współczesnych, ponieważ zanadto wybiegał w przyszłość.
Między końcem secesji a stylem 1925 rozciąga się okres, który nie ma żadnej nazwy. Był to okres przewartościowań. Około roku 1910 w sztuce większości krajów europejskich wystąpiły już symptomy zapowiadające pojawienie się odmiennej stylistyki. Istotnym jej elementem były nowe programy przebudowy architektury, wnętrza, wzornictwa i rzemiosła. Futurystyczna przebudowa świata obejmowała całość życia społecznego, w tym urbanistykę, sztuki piękne, literaturę i modę. Na hasła włoskiego futuryzmu i niemieckiego ekspresjonizmu powoływali się artyści wielu krajów europejskich. Zapaść po upadku secesji oraz poszukiwanie nowych rozwiązań, charakterystyczne dla okresu około roku 1910 nie ominęły również ziem polskich. Zdecydowanie antysecesyjny charakter miały założone w 1913 roku Warsztaty Krakowskie, organizacja skupiająca artystów, architektów i rzemieślników. W Warsztatach Krakowskich działały pracownie mebli, metalu, tkaniny i batiku. We wszystkich pracowniach powstawały w latach 1913-1925 wyroby, które miały wytyczyć rozwój polskiej sztuki stosowanej na lat kilkadziesiąt. Tak jak w innych ośrodkach europejskich, również w warsztatach poszukiwano inspiracji w sztuce prymitywnej i naiwnej. W warunkach polskich taką rolę odgrywała twórczość ludowa.
Nazwa Art Deco pojawiła się po raz pierwszy w roku 1966 w kontekście prezentowanej w paryskim Muzeum Sztuk Dekoracyjnych ekspozycji, która odwoływała się do zorganizowanej w stolicy Francji czterdzieści jeden lat wcześniej Międzynarodowej Wystawy Sztuk Dekoracyjnych i Przemysłowych. Wyprowadzony z jej tytułu nowy termin szybko się przyjął. Paryska wystawa 1925 roku była jednym z najbardziej znaczących wydarzeń dla sztuki stosowanej i wzornictwa w dwudziestoleciu międzywojennym. Jeszcze zanim z jej tytułu wyprowadzono nazwę Art Deco, posługiwano się terminami: modern style, contemporaine i styl około 1925. Styl ten charakteryzowała mnogość form, przechwyconych do architektury i rzemiosła artystycznego ze wszystkich kierunków ówczesnej sztuki: mody, sposobu bycia, egzotyki, techniki i archeologii. Sztuce Art Deco towarzyszyła zmienność formy - od ostrych geometrycznych z początków lat dwudziestych do obłych, aerodynamicznych i surrealistycznych z następnej dekady. Zróżnicowaniu jakości towarzyszyło też zróżnicowanie materiału i ornamentu, który niejednokrotnie pokrywał całą powierzchnię przedmiotu. Rozkwit przeżywały również tradycyjne dyscypliny rzemiosła artystycznego. Artystyczne szkło tego okresu charakteryzuje różnorodność technik: wytrawianie, emaliowanie, szlifowanie, prasowanie, warstwowanie, piaskowanie. Również ceramika osiąga wysokie efekty dekoracyjne. Ceramikę unikatową cechowała wysmakowana prostota i wysoka jakość. W Polsce porcelanę w stylu Art Deco produkowała między innymi fabryka w Ćmielowie, natomiast fajanse - wytwórnie w Kole i Włocławku. Szczególnie efektownie styl ten zaznaczył się w wyrobach metalowych. Brąz i kute żelazo w detalach architektonicznych i meblach oraz mosiądz w lampach, naczyniach, a srebro w zastawie stołowej, osiągnęły wybitny kunszt. Oddzielną kategorię drogich i modnych wówczas przedmiotów stanowią zegary w obudowach z brązu, srebra i drogich kamieni. Biżuteria powróciła do najdroższych materiałów: platyny, złota i brylantów. We wszystkich dziedzinach sztuk pojawiły się motywy techniczne. Symbolem nowoczesności były też tworzywa sztuczne: celuloid, bakelit, melamina, winyl, akryl, polistyren, nylon, poliester i polietylen. Styl Art Deco krytykowany był później za tandetyzm i jednocześnie podziwiany za wspaniałe osiągnięcia rzemiosła, i wzornictwa. Powrócono doń w latach siedemdziesiątych
W drugiej połowie lat pięćdziesiątych młodzi radykalni architekci poddali zdecydowanej krytyce dogmaty funkcjonalizmu. Głosili oni osobistą odpowiedzialność twórcy za najdrobniejsze detale budowli i postulowali konieczność uwzględnienia w projekcie architektonicznym miejscowej tradycji. Dlatego w większości budowli lat sześćdziesiątych zauważalna jest przeszłość danego regionu. Powrócono też do symbolizmu dawnej architektury i sztuki. Przeniesiono akcenty z czynników technicznych oraz materialnych na jakość życia i bogactwo ludzkiej psychiki. Był to już wyraźny sprzeciw wobec awangardy funkcjonalizmu, zakładającej rozczłonkowanie i izolację form architektonicznych. Ta nowa tendencja została wkrótce nazwana postmodernizmem. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych coraz liczniej zaczęły pojawiać się przedmioty stanowiące nową generację przemysłową. Charakteryzowała je wyższa wartość użytkowa oraz walory estetyczne. Idee estetyki przemysłowej zostały podchwycone przez środowiska twórcze wielu krajów uprzemysłowionych. Począwszy od lat sześćdziesiątych wzornictwo przemysłowe zaczęło stopniowo obejmować swym wpływem coraz szerszy obszar otoczenia: środowisko pracy, wnętrza hal fabrycznych, środki transportu itp.
Również polska sztuka użytkowa tego okresu obfituje w wybitne osobowości, wśród których są również sławy światowego formatu. Okres ten przyniósł znaczne podniesienie poziomu polskich wyrobów. Humanistyczne założenia, mające na celu ochronę zdrowia psychicznego, w dobie postępującej urbanizacji przemówiły do odbiorców. Meblarstwo od roku 1960 zaczęło przechodzić nowy etap, przede wszystkim w rozwoju mebli tzw. przemysłowych. Podkreślano ich funkcjonalność oraz formy dostosowane do potrzeb małych mieszkań, a także przystępne ceny. We wzornictwie zmieniły się proporcje, uwydatniła się tendencja do geometryzowania form, nasiliły się kontrasty kolorystyczne, zrezygnowano ze zdobień snycerskich i rzeźbiarskich. Ideałem stały się meble segmentowe, które można było dowolnie zestawiać. Podobnie jak w meblarstwie, również w dziedzinie szkła odegrały istotną rolę inspiracje skandynawskie. Nowe szkło, nazwane od swego rodowodu wrocławskim, stało się jedną z najbardziej dynamicznych dziedzin zdobnictwa. Charakteryzowała je prostota w kształcie i zdobieniach. Również polska ceramika, po okresie panowania historyzmu, ludowości i socrealizmu ożyła ponownie. Wśród licznej ceramiki naczyniowej i typowo dekoracyjnej wyróżniała się ceramika ściśle powiązana z architekturą wnętrz. Na plan pierwszy wysunęły się reliefy ornamentalne, grające walorami światła i koloru. W formach przestrzennych dało się zauważyć tendencje do organizowania większych całości dekoracyjnych. Czołowe miejsce we wzornictwie miała też tkanina, dla której charakterystyczne stało się zerwanie z konwencją użytkowo-dekoracyjną. Zmiany te uwarunkowały powszechne tendencje do stosowania niekonwencjonalnych konstrukcji z włókna. Bogactwo interpretacji było ogromne. Wykorzystano przy tym po nowemu stare sploty, wprowadzone też nowe, bardzo zróżnicowane. Narodziła się polska szkoła tkaniny, która zasłynęła w świecie.
W układzie nowoczesnym przedmioty pełnią różną rolę. Sztuka ich zestawiania polega na umiejętnym grupowaniu poszczególnych składników w całość oraz na utrzymaniu odpowiednich relacji między przedmiotami. Ważna jest też reguła różnicowania wnętrza za pomocą obiektów unikatowych, kontrastujących ze standardowymi formami.
Literatura:
1. Czerniewska K., Cybulska-Piskorek J., Przedpełski A., Człowiek i przedmioty. Kształtowanie estetyki otoczenia. Warszawa 1988.
2. Huml I., Polska sztuka stosowana XX wieku. Warszawa 1978.
3. Sztuka świata. T. 9., Warszawa 1996.
Komentarze